Տնտեսագիտություն

2. ՓԻԼԻՍՈՓԱՅՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՀԱՐՑԸ
Փիլիսոփայությունը՝ որպես տեսական գիտություն, աշխարհայացքի հիմնական հարցը՝ մարդու եւ աշխարհի փոխհարաբերության հարցը դնում է տեսականորեն, ընդհանրացված ձեւով որպես հոգեւորի ու նյութականի կամ գիտակցության ու մատերիայի փոխհարաբերության հարց, որն ընդգրկում է ինչպես հոգեւորի ու բնականի, այնպես էլ մարդու հոգու եւ մարմնի փոխհարաբերության հարցը:
Փիլիսոփայության հիմնական հարցը՝ հոգեւորի եւ նյութականի փոխհարաբերության հարցն ունի 2 կողմ: Առաջին կողմը աշխարհի էության կամ հիմքի հարցն է: Փիլիսոփաները միշտ էլ ձգտել են պարզել, թե որն է աշխարհի էությունը, հիմքը՝ հոգեւորը, թե նյութականը, այսինքն՝ դրանցից որն է առաջնային եւ որը երկրորդային, ածանցյալ: Երկրորդ կողմը աշխարհի ճանաչելիության հարցն է, աշխարհի երեւույթների եւ մարդկային գիտելիքների հարաբերության հարցը:



Փիլիսոփայության հիմնական հարցի առաջին կողմն ունի լուծման 3 եղանակ՝ մոնիստական, մոնիստական, դուալիստական եւ պլյուրալիստական:
Մոնիզմը («մոնոս» հունարեն մեկ, միակ բառից է առաջացել) պնդում է, որ աշխարհն ունի մեկ միասնական հիմք՝ նյութական կամ հոգեւոր: Ըստ այդմ, մոնիզմը բաժանվում է մատերալիզմի եւ իդեալիզմի: Մատերիալիզմը («մատերիալիս» հունարեն նյութ է նշանակում) աշխարհի հիմք է ընդունում նյութականը, մատերիան, իսկ հոգեւորը, գիտակցությունը համարում է դրա արգասիքը: Ըստ մատերիալիստների, մատերիան անստեղծելի ու անոչնչանալի է, հավերժական, անվերջ տարածության ու ժամանակի մեջ: Բոլոր երեւույթներն ու իրերը, ներառյալ նաեւ մարդն իր հոգեւոր կյանքով, գիտակցությամբ մատերիայի գոյության կամ դրսեւորման տարբեր ձեւեր են: Հետեւապես, չկան ու չեն կարող լինել որեւէ գերբնական հոգեւոր ուժեր, էակներ (աստվածներ, հրեշտակներ, մարդկային անմահ հոգիներ, սատանաներ եւ այլն), գերբնական աշխարհներ, ինչպես, օրինակ, դրախտ, դժոխք եւ այլն: Մի խոսքով, մարդը բնական էակ է, եւ բնությունը, որի մեջ նա ապրում է, միակ աշխարհն է: Հետեւապես, մարդը պետք է իր կյանքի հիմք ընդունի բնությունը, նյութականը, մարմնականը եւ դրանով առաջնորդվի:
Դրան հակառակ իդեալիզմը («իդեա» հունարեն նշանակում է գաղափար) պնդում է, որ աշխարհի հիմքը հենց հենց այդ գերբնական հոգեւոր ուժերն ու էակներն են, մատերիական աշխարհը, բնությունը նրանց կողմից է ստեղծված: Որպես առաջնային, գերբնական հոգեւորն է անստեղծելի, հավերժական, անվերջ, անմահ եւ ամենակարող: Բնությունը լիովին նրա տիրապետության տակ է, մարդը եւս՝ նրա կողմից տրված իր նույնպես գերբնական ու անմահ հոգով: Այստեղից հետեւում է կյանքի մի այլ՝ մատերիալիզմին հակառակ ծրագիր, համաձայն որի մարդկային կյանքի հիմքն ու գլխավոր կողմնորոշիչը ոչ թե նյութականն է, այլ հոգեւորը:
Դուալիզմը (լատիներեն «դուո»-երկու բառից) գտնում է, որ աշխարհն ունի 2 իրարից անկախ հիմք՝ նյութական եւ հոգեւոր: Դրանցից ոչ մեկը մյուսից չի առաջացել: Դուալիստ է, օրինակ, XVII դ. ֆրանսիացի մաթեմատիկոս ու փիլիսոփա Ռ. Դեկարտը, ըստ որի աշխարհը բաղկացած է նյութական եւ հոգեւոր սուբստանցներից (լատիներեն «սուբստանց» նշանակում է հիմք): Բնությունը իր բուսական ու կենդանական աշխարհով նյութական է, իսկ մարդը՝ ոչ, որովհետեւ նա մարմնի եւ հոգու միասնություն է: Ներկայումս փիլիսոփայական դուալիզմը տարածված չէ:
Պլյուրալիզմ (լատիներեն «պլյուրում»-բազմաթիվ բառից) համոզված է, որ աշխարհի հիմքերը ոչ թե մեկը կամ երկուսն են, այլ բազմաթիվ են, չափազանց շատ են:
Երեւույթների ամեն մի դաս՝ քարերը, մետաղները, բույսերը, կենդանիները եւ այլն, ունի իր սեփական, ինքնուրույն հիմքը: Այդ տեսակետին է հարում, օրինակ, ամերիկյան պրագմատիզմը: Պլյուրալիստական ուսմունքները փիլիսոփայության մեջ եւս տարածված չեն: Փոխարենը պլյուրալիզմը չափազանց լայն տարածում է ստացել հասարակության բոլոր ոլորտներում. քաղաքական կյանքում բազմակուսակցականության ձեւով, տնտեսական կյանքում սեփականության տարբեր ձեւերի տեսքով, գիտության եւ արվեստի մեջ տարբեր կարծիքների եւ ուղղությունների ազատության ձեւով: Դա վերաբերում է նաեւ փիլիսոփայությանը, որ այժմ էլ ամենատարբեր, այդ թվում հակադիր ուսմունքների հավաքածու է:
Մոնիզմը եւ պլյուրալիզմը որպես հակադիր սկզբունքներ ունեն իրենց դրական եւ բացասական կողմերը: Մոնիզմի դրական կողմն այն է, որ միավորում, բազմապատկում է ժողովրդի ուժերը, համախմբելով նրան մեկ ուսմունքի ու նպատակի շուրջը: Իսկ բացասականն այն է, որ ճնշում է մարդկանց ազատությունն ու ակտիվությունը, դարձնում նրանց «վինտիկներ», հասարակությանը դատապարտում լճացման եւ չի պաշտպանում սխալ ուսմունքների կործանիչ հետեւանքներից: Պլյուրալիզմի բացասական կողմը մեկ համախմբող ուսմունքի ու նպատակի մերժման պատճառով ժողովրդի ուժերի մասնատումն է, իսկ դրականը մարդկանց ազատության, նախաձեռնության ու տարբեր տեսակետների մրցակցության խրախուսումն է: Դա խթանում է հասարակության անկաշկանդ զարգացումը եւ սխալի դեպքում ապահովագրում է համընդհանուր կործանումից, ինչը կատարվեց ԽՍՀՄ-ի հետ: Հասարակության զարգացմանը զուգընթաց պլյուրալիզմի սկզբունքի դերը մեծանում է եւ այսօր այն առաջատար միտում է:
Փիլիսոփայության մեջ հետեւողական են մոնիստական ուսմունքները, որոնք բաժանվում են 2 հակադիր ուղղությունների՝ մատերիալիզմի եւ իդեալիզմի: Դուալիզմի եւ պլյուրալիզմի ուղղությունները միջանկյալ են, տատանվում են մատերիալիզմի եւ իդեալիզմի միջեւ: Կան նաեւ որոշ էկլեկտիկական ուսմունքներ: Էկլեկտիկան (լատիներեն էկլեգո-ընտրում եմ բառից) փորձում է հաշտեցնել մատերիալիզմն ու իդեալիզմը, միաձուլելով դրանք: Օրինակ, ավստրիացի Է. Մախը (XIX դ.) ստեղծել է «չեզոք» մոնիզմի ուսմունքը, ըստ որի աշխարհի հիմքը եւ նյութական է, եւ հոգեւոր:
Իր զարգացման ընթացքում մատերիալիզմն անցել է 3 գլխավոր պատմական փուլ: Առաջին փուլը անտիկ շրջանի, հատկապես հին հունական, միամիտ (նաիվ) մատերիալիզմն է, ըստ որի աշխարհն ունի կոնկրետ նյութական սկզբնապատճառ եւ որից էլ առաջացել է ամեն ինչ: Ոմանք այդպիսի սկզբնապատճառ են համարել ջուրը (Թալես), մյուսները՝ օդը (Անաքսիմեն), ուրիշները՝ կրակը (Հերակլիտ), ատոմները (Դեմոկրիտ) եւ այլն: Տվյալ միամիտ մատերիալիզմը օրգանապես կապված է եղել տարերային դիալեկտիկայի հետ (հունարեն դիալեգոմայբանավիճել բառից), որովհետեւ աշխարհը դիտել է շարժման ու փոփոխության մեջ:
Երկրորդ փուլը XVII-XVIII դդ. մեխանիկական, մետաֆիզիկական, հայեցողական մատերիալիզմն է, որի գագաթնակետը XVIII դ. ֆրանսիական մատերիալիզմն է (Դիդրո, Հոլբախ): Մեխանիկայի ազդեցության տակ աշխարհն ու մարդուն այն մեկնաբանել է մեխանիկորեն, ժխտել է երեւույթների համընդհանուր կապը, ուստի եւ բնորոշվել է որպես մետաֆիզիկական (հունարեն մետաֆիզիկա-«ֆիզիկայից հետո» բառից), եղել է հայեցողական, որովհետեւ մարդու ճանաչողությունը համարել է պասիվ հայեցողության պրոցես, կտրված մարդու ակտիվ, պրակտիկ գործունեությունից: Միաժամանակ այդ մատերիալիզմը եղել է կիսատ, անհետեւողական, քանզի մարդկային հասարակությունը մեկնաբանել է իդեալիստորեն, գտնելով, որ այդտեղ առաջնայինը, որոշիչը, մարդկանց գիտակցությունն է, նրանց գաղափարները, նպատակները, ցանկությունները եւ այլն:
Երրորդ պատմական պատմական փուլը XIX դ. երկրորդ կեսին Կ. Մարքսի ու Ֆ. Էնգելսի ստեղծած դիալեկտիկական եւ պատմական մատերիալիզմն է, որը վերստին միավորեց դիալեկտիկան ու մատերիալիզմը, այն տարածեց հասարակության վրա, ցույց տալով, որ որոշիչը մարդկանց կյանքի նյութական պայմանները, նյութական բարիքների արտադրությունն է, տնտեսությունն է, այլ ոչ թե նրանց գաղափարները, նպատակները, մի խոսքով հոգեւոր ուժերը: Դրա հիման վրա առաջացավ պատմական մատերիալիզմը: Սակայն Կ. Մարքսն ու Ֆ. Էնգելսը արմատապես սխալվեցին, փորձելով իրենց ուսմունքից բխեցնել կոմունիզմի անխուսափելի հաղթանակը, այսինքն՝ ապացուցել, որ կոմունիզմը հաստատվելու է ամբողջ աշխարհում:
Իդեալիզմը եւս անցել է զարգացման երկարատեւ գործընթաց: Դրա զարգացման հիմնական փուլերից են անտիկ շրջանի իդեալիզմը (Պյութագորաս, Սոկրատես, Պլատոն, Արիստոտել), միջնադարյան քրիստոնեական կրոնական փիլիսոփայությունը (Օգոստինոս Երանելի, Թոմաս Աքվինացի), որը կոչվել է սխոլաստիկա (հունարեն սքոլա-դպրոց բառից), այսինքն՝ դպրոցական փիլիսոփայություն, այնուհետեւ XVIII դ. անգլիական էմպիրիզմը (Ջ. Բերկլի, Դ. Հյում), XVIII-XIX դդ. գերմանական դասական փիլիսոփայությունը (Ի. Կանտ, Գ. Հեգել) եւ վերջապես XX դ. արեւմտյան փիլիսոփայությունը, հատկապես նեոթոմիզմը (Գ. Մարսել), նեոպոզիտիվիզմը (Բ. Ռասսել, Ռ. Կառնապ) եւ էկզիստենցիալիզմը (Կ. Յասպերս, Ժ.-Պ. Սարտր եւ այլք):
Սակայն իդեալիզմն ունի երկու գլխավոր տարատեսակ. օբյեկտիվ եւ սուբյեկտիվ իդեալիզմ:
Իդեալիզմի առաջին տարատեսակը օբյեկտիվ է կոչվում, որովհետեւ այն աշխարհի հիմք է համարում մի ինչ-որ գերբնական տիեզերական հոգեւոր ուժ, որը գոյություն ունի բնությունից ու մարդուց անկախ, հավերժորեն եւ արարում է ամբողջ աշխարհը, ներառյալ մարդուն: Այդ արարիչ հոգեւոր ուժը օբյեկտիվ իդեալիստները տարբեր ձեւով են անվանում. իդեաների, այսինքն՝ գաղափարների աշխարհ (Սոկրատես, Պլատոն), համաշխարհային ոգի կամ բացարձակ իդեա (Հեգել): Օբյեկտիվ իդեալիզմը շատ մոտ է կրոնին, քանզի կրոնն աշխարհի հիմք է ընդունում Աստծուն՝ մի գերբնական հոգեւոր արարիչ էակի: Օբյեկտիվ իդեալիզմն ըստ էության կրոնի փիլիսոփայական հիմնավորումն է, եւ պատահական չէ, որ դրանք միշտ միասնաբար են հանդես եկել մատերիալիզմի դեմ:
Սուբյեկտիվ իդեալիզմը աշխարհի հիմք է համարում մարդու (սուբյեկտի) հոգեւոր ուժը, մարդու գիտակցությունը: Սուբյեկտիվ իդեալիզմի ուղղություններից են էմպիրիզմը (լատիներեն էմպիրիա-փորձ բառից), վոլյունտարիզմը (լատիներեն վոլյունտարիս-կամք բառից) եւ ինտուիտիվիզմը (լատիներեն ինտուիցիո-սեւեռուն, ակնապիշ նայել բառից): Ըստ սուբյեկտիվ իդեալիստական էմպիրիզմի (Ջ. Բերկլի, Դ. Հյում, XVIII դ.), մարդու ճանաչողության աղբյուրը զգայական փորձն է, հետեւապես աշխարհը բաղկացած է մարդու (սուբյեկտի) զգայություններից եւ մարդուց անկախ գոյություն ունենալ չի կարող: Օրինակ, խնձորենին գոյություն ունի, որովհետեւ ես տեսնում (զգայում) եմ այն: Այսպիսով, խնձորենին տեսնելը դարձվում է նրա գոյության պատճառ: Վոլյունտարիզմը (Ա. Շոպենհաուեր, Ֆ. Նիցշե) աշխարհի արարիչ է համարում սուբյեկտի կամքը: Վոլյունտարիստները քարոզում են, որ բնությունն ու հասարակությունը չունեն իրենց սեփական օբյեկտիվ օրենքները, պատճառական կապերը, դրանք բոլորը կամքի օրենքներն ու պատճառներն են: Կամքը, մասնավորապես գերմարդու կամքն է ամեն ինչ թելադրողը: Ֆաշիստները համոզված էին, որ ֆյուրերի կամքն է վճռում աշխարհի ճակատագիրը:
Ինտուիտիվիզմը (Ա. Բերգսոն) պնդում է, որ աշխարհի ստեղծարարն է գերբնական, առեղծվածային ինտուիցիայի ուժը, որը մարդկային ինտուիցիայի հետ մեկտեղ ամենակարող արարիչ սուբյեկտ է:
Էմպիրիզմի հայրենիքը Անգլիան է, վոլյունտարիզմինը՝ Գերմանիան, իսկ ինտուիտիվիզմինը՝ ինտուիտիվիզմինը՝ Ֆրանսիան:
Սրանով ավարտում ենք փիլիսոփայության հիմնական հարցի առաջին կողմի՝ աշխարհի հիմքի, էության հարցի շարադրանքը: Այժմ անցնենք այդ հարցի երկրորդ կողմին՝ աշխարհի ճանաչելիության հարցին:
Փիլիսոփաների մեծ մասը, բոլոր մատերիալիստները եւ իդեալիստների մի զգալի մասը տվյալ հարցը դրականորեն են լուծում: Մատերիալիստների կարծիքով, նյութական աշխարհի բոլոր երեւույթները լիովին ճանաչելի են: Անճանաչելի երեւույթներ չկան: Մեր գիտելիքները երեւույթների զգայական եւ մտային պատկերներն են մեր գլխում: Ըստ վերը նշված իդեալիստների, աշխարհը եւս ճանաչելի է, բայց նրա իսկական ճանաչելիությունը նրա հոգեւոր հիմքի ճանաչելիությունն է:
Փիլիսոփաների փոքր մասը լիովին կամ մասնակիորեն աշխարհը համարում է անճանաչելի: Այս ուղղությունը փիլիսոփայության մեջ կոչվում է ագնոստիցիզմ (հունարեն ա գնոսիս-չեմ ճանաչում բառից), իսկ ներկայացուցիչները՝ ագնոստիկներ: Ագնոստիկներից չափազանց հայտնի է Ի. Կանտը, XVIII դ. գերմանացի մտածողը: Նա պնդում էր, որ մենք ճանաչում ենք իրերի միայն արտաքին կողմը, դրանց երեւույթները, այսինքն՝ թե ինչպես են դրանք մեր աչքին երեւում, իսկ դրանց էությունը, թե դրանք իրականում ինչ են, չենք կարող ճանաչել: Իրերը մեզ համար անճանաչելի ինքնին իրեր են, դրանք երբեք չեն դառնա իրեր մեզ համար:
Ագնոստիցիզմին շատ մոտ է սկեպտիցիզմը (հունարեն սկեպսիս-կասկած բառից), ըստ որի մարդը պետք է կասկածի իր ճանաչողության մեջ, որովհետեւ նա չի կարող իմանալ, թե արդյոք ինքը իրականում մի բան հաստատ ճանաչում է, թե ոչ: Սկեպտիկները (Պիռոն, Դ. Հյում, Բ. Ռասսել) ամենուրեք կասկած ու անվստահություն են տարածում: Օրինակ, հույն փիլիսոփա Պիռոնը (մ. թ. ա. III դ.) ասում էր, որ ուղեւորը նավաբեկությունից ու խեղդվելուց չպետք է վախենա, որովհետեւ նա չի կարող իմանալ, դա իր համար լավ է, թե վատ: Միգուցե ապագայում նրան ավելի վատ բաներ են սպասում: Ըստ անգլիացի մտածող Ռասսելի (XX դ.) մեր գիտելիքներն այնքան անորոշ են, որ մենք չգիտենք, թե ինչ գիտենք եւ ինչ չգիտենք:

Փուլերը՝ ըստ գումարը վատնելու արագության ու նպատակի

 Ըստ Քեյնսի՝  արժեզրկման նկատմամբ բնակչության արձագանքը երկու փուլ է անցնում. 

 Առաջին փուլում մարդիկ ընդհանուր առմամբ շատ դանդաղ պարզում են իրադրությունը իրենց տեսանկյունից և ելքեր որոնում: Սկզբում սովորությունները փոփոխվում են նույնիսկ հակառակ ուղղությամբ, իսկ դա թեթևացնում է կառավարության վիճակը: Մարդիկ այնպես են ընտելացել այն մտքին, որ թղթադրամը արժեքի վերջնական չափն է հանդիսանում, որ գների բարձրացման սկզբնական շրջանում դա անցողիկ երևույթ են համարում ու այդ պատճառով խնայում են դրամը, ձեռնպահ մնում ծախսերից՝ համոզված, որ դրամական արտահայտությամբ ավելի մեծ իրական արժեքի տեր են դարձել, քան նախկինում:

 Երկրորդ փուլում մարդիկ սկսում են փոխել իրենց սովորությունները՝ ջանալով նվազագույնի հասցնել կանխիկ գումարի ծախսը: Նրանք ձգտում են առանց հապաղելու ծախսել իրենց կանխիկ գումարը զանազան, այդ թվում նաև՝ ոչ կարևոր գնումների վրա: Հանապազօրյա սպառման ապրանքները սպառվում են մեծ խմբաքանակներով: Կտրուկ աճում է ոսկու և մյուս թանկարժեք զարդերի պահանջարկը, որոնք ծառայում են որպես խնայողություն և արժեզրկումից խուսափելու միջոց: Վառ օրինակ է 90-ական թվականների Հայաստանը, երբ ռուբլուց դրամի անցնելուց առաջ շատերն իրենց խնայողություններով գնում էին ինչ ձեռքի տակ ընկնի` ոսկեղեն, հագուստ, խառը ապրանքներ: Իսկ դրամափոխությունից հետո սկսեցին այդ ապրանքները վաճառել` նման կերպ խույս տալով կորուստներից:

 Արագորեն արժեզրկվող փողից շուտափույթ ազատվելու այս մրցավազքում բնակչության չքավոր հատվածը հայտնվում է այնպիսի իրադրության մեջ, երբ պարբերաբար կանխիկ գումարի սուր անբավարարություն է զգացվում նույնիսկ ամենաանհետաձգելի կարիքների բավարարման համար: Դրությունը բարդանում է նրանով, որ արժեզրկման պայմաններում հազվադեպ է հաջողվում պարտքով գումար վերցնել: Քչերն են համաձայնում տալ, քանի որ ավելի արժեզրկված դրամ են հետ  ստանալու: Արժեզրկման խորացման հետ մեկտեղ երկարատև օգտագործման ապրանքներն անմատչելի են դառնում սպառողների լայն զանգվածների համար. նրանք ամբողջ փողը ծախսում են ընթացիկ սպառման ապրանքների ու սննդի վրա:

  Արժեզրկման ամենավտանգավոր հետևանքներից մեկը ազգային արժույթի և երկրի ֆինանսական հիմնարկությունների նկատմամբ վստահության կորուստն է: Հանրությունը ձգտում է յուրաքանչյուր «ավելորդ»  դրամ (եթե այդպիսին,իհարկե, լինում է), վերածել կայուն արտարժույթի: Արդյունքում օտար արժույթը մեկ այլ երկրում սկսում է կատարել վճարման, խնայողական միջոցների և այլ ֆունկցիաներ: Թե ինչպես է դա տեղի ունենում, լավ գիտենք 1990-ական թթ. ռուսական ռուբլու արժեզրկման օրինակով: Այդ տասնամյակի առաջին կեսին թղթադրամների վրա արագ հայտնվող զրոները, բազմաթիվ «բրգաձև» ֆինանսական հաստատությունների փլուզումը, որոնք ահռելի տոկոսներով մարդկանցից փող հավաքելուց հետո անհետ կորան: Սարսափելի էր այս խաբեությանը  հանգիստ նայող պետական մարմինների թողտվությունը, պետության ապակայունացուցիչ գործելակերպը, ով իր միլիոնավոր քաղաքացիներից  խլեց Խնայբանկին վստահված խնայողությունները: Զարմանալի չէ, որ այս ամենի արդյունքում բնակչության մեջ ծայրաստիճան անվստահություն առաջացավ պետության ֆինանսական համակարգի նկատմամբ: Արդյունքում ռուսական ռուբլու փոխարեն ազգային գլխավոր արժույթ դարձավ ամերիկյան դոլարը`այստեղից բխող, ոչ միայն տնտեսական, այլև՝ հոգեբանական հետևանքներով:

Մրցակցության էությունը և նրա դերը շուկայական                                      տնտեսությունում

ԵՐԵՎԱՆԻ ՊԵՏԱԿԱՆ ՏՆՏԵՍԱԳԻՏԱԿԱՆ ԻՆՍՏԻՏՈՒՏ
    ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ԱՄԲԻՈՆ
    ՏՆՏԵՍԱԳԻՏՈՒԹՅԱՆ ՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆ ԱՌԱՐԿԱՅԻՑ
    ԹԵՄԱ Մրցակցության էությունը և նրա դերը շուկայական 
     տնտեսությունում
    ԲԱԺԻՆ Տեսական տնտեսագիտություն (0601) 
    ԿՈՒՐՍ  Առաջին
    ՀԵՂԻՆԱԿ darbinian marine
    ՂԵԿԱՎԱՐ Փ Մայիլյան
     
    < ԵՐԵՎԱՆ > 2004
    Նախաբան
    ՀԱՐՑ 1 Մրցակցության էությունը« զարգացումը և ֆունկցիաները
    ՀԱՐՑ 2 Ազատ կամ կատարյալ մրցակցություն
    ա) Ներճյուղային և միջճյուղային մրցակցություն
    ՀԱՐՑ 3 Ոչ կատարյալ մրցակցություն
    ա) Մոնոպոլիստական մրցակցություն
    բ) Օլիգոպոլիա
    գ) Մոնոպոլիա£ Հակամենաշնորհային քաղաքականություն
    Շուկայական հարաբերությունների համակարգում գնորդներն և վաճառողներն ազատ կերպով կատարում են բարիքների փոխանակություն: Յուրաքանչյուր շուկա« անկախ դրա կոնկրետ ձևից« հիմնված է երեք հիմնական տարրերի: գնի« պահանջարկի- առաջարկի ու մրցակցության վրա:
    Մրցակցությունը այն շարժիչ մեխանիզմն է« որի միջոցով որոշվում են հասարակության տնտեսական բոլոր խնդիրները: Դա արտադրողների և գնորդների միջև ազատ մրցակցություն է հանուն առավելագույն եկամուտների ստացման:
    Մրցակցությունը ապրանքային արտադրության հատկանիշն է« որը հանգեցնում է սահմանափակ ռեսուրսների արդյունավետ օգտագործմանը: Տնտեսական համակարգում սահմանափակ ռեոսուրսների բաշխումը այնպես է իրականացվում« որ դրանք ուղղվեն հատկապես դեպի այն ճյուղերը« որոնց աշխատանքի արդյունքն անհրաժեշտ է սպառողներին և շահույթ է ապահովում արտադրողին:
    Տնտեսական մրցակցությունը« որպես նոր կատեգորիա արտահայտում է այն արտադրատնտեսական հարաբերությունները« որոնք կապված են հաջողությունների հասնելու« տնտեսական գործունեության արդյունքը բարձրացնելու և մրցակիցների նկատմամբ շուկայում շահավետ դիրք գրավելու հետ: Սակայն «մրցակցություն» տնտեսական կատեգորիան տնտեսագետների կողմից մեկնաբանվում է տարբեր կերպ: Սմիթը այն համարում է վարքագծային կատեգորիա« երբ անհատ-գործակալները շուկայում մրցում են ապրանքների ավելի ձեռնտու վաճառքի և գնման համար: Նայթը« մրցակցությունը բնութագրելով որպես բազմաթիվ անկախ գնորդների և վաճառողների մրցություն« նշում է« որ այն անհատների ազատություն է« երբ այս կամ այն անհատը գործ ունի մյուսների հետ ընտրությունների ամբողջությունից ավելի լավն ընտրելու միտումով :Շումպետերը հաստատում է« որ տնտեսության աճի տեսանկյունից մրցակցությունը պայքար է հնի ու նորի միջև« պայքար նոր ապրանքների« տեխնոլոգիաների« պահանջմունքների բավարարման նոր աղբյուրների« արտադրության կազմակերպման նոր տեսակների ու մեթոդների ստեղծման բնագավառում:
    ինչպես նաև« մրցակցությունը յուրաքանչյուր արտադրողի ստիպում է աշխատանք և այլ ռեսուրսներ առաջարկողներին առաջարկել արդարացի վճարման այնպիսի մակարդակ և աշխատանքի այնպիսի պայմաններ« որոնք ավելի գրավիչ են« քան այլ տեղերում:
    Մրցակցություն ծագում է այն ժամանակ« երբ միևնույն շուկայում իրացվում է միևնույն տեսակի կամ իրենց սպառողական հատկություններով իրար շատ նման արտադրանք: Այդ միասեռ ապրանք արտադրողներից յուրաքանչյուրը կարող է շուկա դուրս բերել այնպիսի քանակությամբ ապրանքներ« որոնք զգալի ազդեցություն կարող են ունենալ շուկայական գնի սահմանման վրա : Այդ պատճառով« շուկայում պետք է բացառվի մենաշնորհների տիրապետությունը« քանի որ նրանք« օգտվելով ապրանքների արտադրության իրենց կարողություններից« կարող են նրանց վրա սահմանել մենաշնորհային գներ« դրանով իսկ խոչընդոտել ազատ մրցակցությանը և հավասարակշռված գների սահմանմանը:
    ՀԱՐՑ 1 Մրցակցության էությունը« զարգացումը և ֆունկցիաները
    Վաղուց հայտնի է« որ եթե ձեռնարկատիրոջ համար շահույթը հանդիսանում է իր գործունեության գլխավոր նպատակը« ապա մրցակցությունը հանդես է գալիս որպես մի ուժ« որը հսկում է նրա գործունեությունը և յուրաքանչյուր քայլը:
    Իսկ ինչ է իրենից ներկայացնում մրցակցությունը« որն արդյունավետ կերպով մղում է արտադրողներին փնտրել իրենց ծախսերի նվազեցման լավագույն միջոցները« յուրացնել գիտատեխնիկական առաջընթացի նվաճումները« կատարել նորամուծություններ« բարձրացնել իրենց արտադրանքի որակը և« ի վերջո« գրավել սպառողների ուշադրությունը:
    Տնտեսական մրցակցությունը խթանում է ձեռներեցներին հասնել մրցակցի նկատմամբ առավելության` կիրառելով բոլոր հասանելի և հնարավոր միջոցներi:Իսկ տնտեսվարող սուբյեկտին մրցակցային պայքարի մեջ մղող գլխավոր ուժը հանդիսանում է մյուսներին գերազանցելու« հետևաբար մաքսիմալ շահույթ ստանալու ձգտումը:
    Մրցակցությունը հանդիսանում է շուկայական տնտեսության ծանրության կենտրոնը: Եթե ժամանակակից աշխարհը չենք կարող պատկերացնել առանց շուկաների« ապա շուկաներն էլ իրենց հերթին` առանց մրցակցության« քանի որ գործում է հետևյալ սկզբունքը «Չկա մրցակցություն« չկա նաև շուկա և վերջինիս ղեկավարման գլխավոր միջոցը»: Շնորհիվ մրցակցային պայքարի յուրաքանչյուր ձեռներեց ցանկանում է շուկա ներկայացնել որակյալ ապրանքներ« որի հետևանքով շուկան ապահովվում է լավագույն ապրանքներով:
    Հանդիսանալով շուկայական տնտեսության կարևորագույն առանձնահատկություններից մեկը` շատ կարևոր է մրցակցության զարգացվածության աստիճանը:
    Գործնականում ապացուցվել է« որ ազգային տնտեսական արդյունավետությունը այնքան բարձր է« որքան որ դրանում զարգացած է մրցակցությունը:
    Ազնիվ և բաց մրցակցությունը շահավետ է և սպառողի« և արտադրողի« և հասարակության համար: Սպառողի համար շահավետ է« քանի որ նա կարող է ազատ ընտրություն կատարել նա է որոշում որ ապրանքից գնի«որքան գնի« ումից գնի և ինչ գնով ձեռք բերի« նա է ստիպում արտադրողին բարձրացնել բարիքների որակը և իջեցնել նրանց գները: Արտադրողի համար շահավետ է« քանի որ նա կարող է շահույթի մեծությունը հասցնել առավելագույնի` մրցակիցներին գերազանցելու հաշվին: Իսկ հասարակությանը նպաստավոր է« որովհետև տեղի է ունենում առաջարկի և պահանջարկի առաձգականության աճ` փոխադարձ փոխարինելի ապրանքների բաժնի ավելացման հաշվին:
    Երբ շուկայում ապրանքների կամ ծառայությունների առաջարկը գերազանցում է պահանջարկը« արտադրողների միջև ծավալվող մրցակցությունը ստիպում է նրանցից յուրաքանչյուրին« իր ապրանքը յուրացնելու համար« իջեցնել արտադրանքի գինը£ Իսկ երբ դիտվում է հակառակ երևույթը« այսինքն« երբ պահանջարկը գերազանցում է առաջարկը« ապա տնտեսական մրցակցությունը ծավալվում է գնորդների միջև« և նրանցից յուրաքանչյուրը« տվյալ բարիքը ձեռք բերելու համար« պատրաստ է վճարել ավելի թանկ: Տնտեսական մրցակցության շնորհիվ սպառողական և արտադրական գործելակերպերը ստանում են կանոնավոր բնույթ:
    Մրցակցության էությունը կայանում է նրանում« որ այն մի կողմից այնպիսի պայմաններ է ստեղծում« որոնց միջոցով գնորդը շուկայում ստանում է բազմաթիվ հնարավորություններ ապրանքների ձեռք բերման համար« իսկ վաճառողը` իրացման համար: Մյուս կողմից գործում են երկու հակադիր կողմեր« որոնցից յուրաքանչյուրը իր անձնական շահը գերադասում է դիմացինի շահից: Սակայն արդյունքում և գնորդը« և վաճառողը պետք է գնան փոխզիջման` գնի սահմանման ժամանակ« քանի որ հակառակ դեպքում համաձայնություն չի կայանա և նրանցից յուրաքանչյուրը վնաս կկրի:
    Տնտեսական մրցակցությունը իրենից ներկայացնում է դաժան պայքար« որտեղ մեկի հաղթանակը հանգեցնում է մյուսի պարտությանը: Եզրակացնում ենք« որ մրցակցային պայքարը ունի նաև իր բացասական կողմերը« ինչպիսիք են` առաջարկի և պահանջարկի միջև անհամամասնությունների առաջացում« ֆիրմաների սնանկացում և հեռացում շուկայից« գործազրկություն« դիֆերենցում« ինֆլյացիա« հասարակության տրամադրության տակ եղած սահմանափակ ռեսուրսների ոչ արդյունավետ օգտագործում« մրցակցող ֆիրմաների արտադրական ծախքերն իջեցնող տեխնիկական նորույթների և հայտնագործությունների գաղտնի պահում և այլն:
    Կարևոր է նշել նաև« որ մրցակցություն հասկացությունը չի մնում անփոփոխ:Այն անընդհատ զարգացում է ապրում և ընդունում է կոնկրետ բովանդակություն` կախված առք ու վաճառքի իրականացման ձևերից« այսինքն` շուկայական և ձեռնարկատիրական հարաբերություններից« առաջարկից ու պահանջարկից և այլ պայմաններից:
    Ինչպես արդեն նշեցինք« մրցակցությունը հանդիսանում է շուկայի գոյության կարևորագույն պայմանը` իր առաջացման պահից սկսած: Բայց մրցակցությունը առանձնահատուկ տեղ ու նշանակություն է ձեռք բերում ազգային շուկաների ձևավորմանը զուգընթաց« երբ ապրանքային արդյունաբերությունը ընդգրկում է ողջ տնտեսությունը« իսկ ապրանքադրամային հարաբերությունները դառնում են համընդհանուր:
    Պարզ ապրանքային արտադրության և դրա վրա հիմնված շուկայական հարաբերությունների ժամանակ մրցակցությունը ընթանում էր առք ու վաճառքի լավագույն միջոցների ձեռքբերման համար: Մրցակցային պայքարի հիմնական միջոցներն էին գինը« արտադրության ծավալները« ծախսերը և ապրանքների որակը: Նրանք« ովքեր ունեին բավականին մեծ արտադրություն և թողարկում էին համեմատաբար ցածր ծախսերով բարձր որակի արտադրանք« իշխող դիրք ունեին շուկայում և որոշիչ դեր էին կատարում գնագոյացման և ապրանքների իրացման գործում: Կապիտալիզմի և հատկապես խոշոր մեքենաշինության զարգացման հետ մրցակցության օբյեկտներ դարձան նաև կապիտալի ներդրման լավագույն պայմանները` առավելագույն շահույթ ստանալու համար: Այստեղ մրցակցությունը դառնում է կապիտալիզմի արմատական հատկություններից մեկը: Արմատական« քանի որ այն իր մեջ խտացնում է կապիտալիստական իդեոլոգիայի հիմնական գծերը` մասնավոր սեփականությունը« ձեռներեցության ազատությունը և անձնական շահը: Իհարկե« գինը« ծախսերը և իրացման պայմանները այստեղ նույնպես մեծ դեր էին խաղում« բայց որպես գլխավոր գործիք հանդես էր գալիս շահույթը« քանի որ նրանից էր կախված ձեռնարկատիրական գործունեության ընդլայնման հնարավորությունը: Մրցակցային պայքարի տեսակները դառնում են էլ ավելի բազմազան և բավականին խորանում են« որովհետև ընթանում են ոչ միայն առքուվաճառքի լավագույն միջոցների ձեռքբերման« այլև տնտեսական օբյեկտների գոյատևման ապահովման« ինչպես նաև կապիտալի նորացման համար:

Փող

Փողն ապրանքային տնտեսության հիմնական կատեգորիաներից մեկն է։ Փողը այնպիսի յուրահատուկ ապրանք է, որը կարող է փոխանակվել մյուս բոլոր ապրանքների հետ։ 
Փողը այս իմաստով հանդիսանում է որպես համընդհանուր համարժեք, քանի որ նրա միջոցով հնարավոր է չափել, որոշել մյուս բոլոր ապրանքների արժեքը։ Փողի դասական բնորոշումն այն է, որ այն ընդհանուր համարժեք է համարվում և կարող է փոխանակվել մյուս բոլոր ապրանքների հետ։ Փողի ժամանակակից բնորոշումը հետևյալն է. փող է համարվում այն, ինչը տվյալ հասարակության մեջ բոլորի կողմից փող է ճանաչվում, ընդունվում։ Փողի էությունը նրանում է, որ այն համարվում է արագ իրացվելի միջոց, որովհետև յուրաքանչյուր պահի փողը կարող է վերածվել ցանկացած ապրանքի։ Փողը էությունը դրսևորվում է նրանում, որ որոշակի սոցիալ-տնտեսական հարաբերությունների պայմաններում փողը կարող է վերածվել կապիտալի։ Առանց փողի անհնար է ժամանակակից շուկայական տնտեսության գործունեությունը, որովհետև փողի միջոցով են իրականացվում և գնահատվում բոլոր տնտեսական գործառնությունները։ Փողը կարևորվում է նաև նրանով, որ այն հանդիսանում է նաև որպես հարստության չափանիշ։ Դեռևս տնտեսագիտության առաջին դպրոցի ներկայացուցիչները` մերկանտիլիստները , երկրի հարստությունը գնահատել են ոսկու և արծաթի քանակի, դրանց պաշարների հիման վրա։ Փողը առանձնահատուկ է նաև նրանով, որ «ի տարբերություն մյուս ապրանքների» դրա նկատմամբ մարդկային պահանջմունքները գրեթե անբավարարելի է։ Մարդիկ անհագ ծարավ ունեն փողի նկատմամբ, որովհետև փողն ամենազոր ուժ ունի և կարող է լուծել բոլոր տեսակի պրոբլեմներն ու խնդիրները։ Այդ է պատճառը, որ փողի, հատկապես ոսկու նկատմամբ մարդկանց մոտ երկրպագություն է առաջացրել։ Նրանք ֆետիշացրել, աստվածացրել են փողը։ Այն հանդես է գալիս որպես ցանկացած կապիտալի սկզբնական, ելակետային ձևը։ Ամեն մի կապիտալ, որտեղ էլ որ այն ներդրվելու լինի, իր գործունեությունը կամ տնտեսության շրջանառությունը սկսում է փողի տեսքով։

Տարբեր տնտեսագետների կարծիքները փողի վերաբերյալ

Փողի տնտեսական բնույթը, նրա էությունը, դերն ու նշանակությունը հասկանալու համար անհրաժեշտ է պարզել, թե ինչու և ինչպես է առաջացել փողը։ Տնտեսագետներից շատերը փողի էությունը, դրա կատարած ֆունկցիաները քննարկել ու վերլուծել են այն ժամանակվանից սկսած, երբ գոյություն է ունեցել փողը, սակայն խնդիրը հենց նրանում է, թե ինչպես է առաջացել փողը։ Փողի էության, դրան բնորոշ ֆունկցիաների մասին պատկերացում են ունեցել դեռևս հին հույն փիլիսոփաներ Քսենոփոնը, Պլատոնը և Արիստոտելը: Օրինակ` Քսենոփոնը հասկացել է փողի առանձնահատուկ բնույթը, նշելով հետևյալ միտքը, որ ոչ ոք չի կարող ասել, թե այնքան փող ունի, որ այլևս չի ցանկանում ունենալ։ Փողի նկատմամբ այս անբավարարելի, գրեթե անհագ պահանջները գոյություն ունեն նաև մեր ժամանակներում։ Փողը ծագել է ապրանքափոխանակության պրոցեսի զարգացման և դրա հակասությունների լուծման հետևանքով։ Փողի առաջացումը պայմանավորված է եղել ապրանքները միմյանց հետ համեմատելու անհրաժեշտությամբ։ Այս իմաստով փողը համարվում է ապրանքները միմյանց հետ փոխանակելու միջոց կամ էտալոն։ Փողի առաջացումը բացատրելու համար անհրաժեշտ է անդրադառնալ փոխանակային արժեքի պատմական ձևերին« որովհետև փողն առաջացել է հենց ապրանքափոխանակության պրոցեսի զարգացմամբ և դրա հակասությունների լուծման ընթացքում։ Փողը ձևավորվել է դեռևս մ.թ. 3000 տարի առաջ, մինչդեռ ապրանքափոխանակությունը շատ ավելի երկար պատմություն ունի։ Պատմականորեն գոյություն են ունեցել փոխանակային արժեքի 4 ձև`

1. պարզ կամ պատահական արժեձև,

2. լրիվ կամ ծավալուն արժեձև,

3. համընդհանուր կամ համարժեքային արժեձև,

4. փողային կամ դրամական արժեձև։

Պարզ կամ պատահական արժեձևը գոյություն է ունեցել ապրանքափոխանակության սկզբնական ժամանակաշրջանում, երբ դեռևս շուկա չի եղել, ապրանքները միմյանց հետ փոխանակվել են անմիջականորեն, պատահական, պարզ եղանակով։ Օրինակ` Ա1 ապրանքը փոխանակվել է Ա2 ապրանքի հետ, Ա1 Ա2 կամ մեկ կացինը երկու աղեղի հետ, 1 կացին 2 աղեղ։ Այստեղ Ա2 ապրանքը Ա1 ապրանքի արժեքն արտահայտելու ձևն է, այսինքն` Ա2-ը Ա1-ի համարժեքն է։ Ապրանքափոխանակությունը ընդլայնվելու հետ մեկտեղ առաջացել է լրիվ կամ ծավալուն արժեձևը։ Այս դեպքում մի ապրանքը տարբեր քանակական համամասնություններով կարող էր փոխանակվել բազմաթիվ այլ ապրանքների հետ։